Torbalı’nın yerel tarihçisi Yasin Kayış, ilçe tarihini araştırmaya devam ediyor. Daha önce yaptığı çalışmalarla tarihe ışık tutan Kayış, son olarak önemli bir belgeye ulaştı. 1927 yılında Torbalı Belediyesi’nin kurulduğunu herkes tarafından bilinirken Kayış, bilinmeyen bir belgeyi gün yüzüne çıkardı. Torbalı Belediyesinden önce Tepeköy Belediyesi’nin 1911 yılında resmi olarak kurulduğunu kaybetti.

Bakın Yasin Kayış, önemli bulguları nasıl bulduğunu anlattı;

Torbalı Belediyesi’nin amblemini gördüğünüzde üzerindeki 1927 ibaresinden kuruluş tarihinin 1927 olduğunu anlarsınız. Herkes gibi benim için de durum farklı değildi.

Ama Torbalı Belediyesi’nin (kısa süre önce yıkılan hizmet binasındaki) başkanlık katına yolunuz düştüyse ve duvardaki “Torbalı Belediye Başkanları”nın fotoğraflarını gördüyseniz içinize bir kurt düşmesi gerekiyordu. Çünkü duvardaki fotoğrafta ilk “Torbalı Belediye Başkanı” Murat Bey olarak görünüyor. Fotoğrafının altındaki tarih 1882! Ama hani Torbalı Belediyesi 1927’de kurulmuştu? Demek ki belediye kurulmadan 45 yıl önce belediye başkanını seçmişler! Daha da ilginci Murat Bey’den sonraki  “Torbalı Belediye Başkanı” olarak İbrahim Tör’ün görünüyor olması. Çünkü onun fotoğrafının altında 1929-1930 yazıyor. Anlaşılan Murat Bey 47 yıl “Torbalı Belediye Başkanlığı” yapmış! Ya da o görevden ayrıldıktan sonra uzun yıllar, Torbalı başkansız kalmış. Peki ya 1927 yılında belediye kurulunca, hiç kimse yeni bir başkan seçmeyi düşünmemiş mi?

2015-2019 yıllarını kapsayan Torbalı Belediyesi Stratejik Planı’na göre Torbalı’nın ilçe haline getirilmesi de belediyenin kurulması da Sultan II. Abdülhamit zamanında (1876-1909) gerçekleşmiş (s. 24). Aynı çalışmanın bir sonraki sayfasında ise (s.25) Torbalı’nın 1926’da ilçe yapıldığı 1927’de de belediye örgütü kurulduğu söylenmiş. Hangisi doğru?

Anlayacağınız, Torbalı’da belediyenin kuruluşu tam bir muamma gibi görünüyor. Pek çok kişi buna kafa yormamış. Yorması gerekenler ise adeta kaş yapayım derken göz çıkarmış. Doğruyla yanlış birbirine karışmış. Bilmeyen susacağı yerde konuşmuş.

Açıkçası aşağıda açıklayacağım bilgilere ulaşmam yaklaşık yedi yılımı aldı. Çünkü yukarıda açıkladığım gibi şüphelenilmesi, sorgulanması gereken çelişkili bilgiler vardı. Bu bilgilerin yanlış olduğunu zaman zaman ulaştığımız yeni bilgilerle anlıyorduk. Ama daha somut belge ve bilgiler gerekiyordu. O yüzden bu kadar uzun sürdü.

En baştan anlatırsam ilk önemli şüphe Torbalı üzerine hazırladığım ilk kitabın yazım aşamasında ortaya çıktı. O kitapta Sultan II. Abdülhamit dönemiyle neredeyse birebir örtüşen bir zaman dilimini (1879-1908) ele alıyordum. İncelediğim kaynaklarda Torbalı’daki yöneticilerin, memurların, kurumların adı bir bir verildiği halde Torbalı’da belediye olduğuna dair hiçbir bilgi yoktu. Olsa mutlaka bu kaynaklarda (salnâmelerde) geçerdi. Demek ki 1900 yılına kadar görev yapan ve Murat Bey denilen (ki asıl adı Mehmet Mir’at Bey) kişinin “Torbalı Belediye Başkanı” olması söz konusu değildi. Çünkü Sultan Abdülhamit döneminde Torbalı’da belediye yoktu. Bunu da böylece 2012 yılında çıkan kitabımda yazdım.

2013 yılında Torbalı Belediyesi bünyesinde Torbalı Kent Arşivi ve Tanıtım Merkezi’nin kuruluşu için sevgili Çağlar Albayrak ile birlikte yoğun emek sarfediyorduk. Yaptığımız çalışmalardan biri de İzmir basın arşivlerinde Torbalı’nın tarihine dair bilgiler aramaktı. Ve ilk kez orada rastladık “Tepeköy Belediyesi”ne. 21 Şubat 1912 (8 Şubat 1327) tarihli Anadolu gazetesinde verilen bir haberde “Tepeköy Belediye Reisi İbrahim”in adı geçiyordu. Durum değişmişti. Demek ki Torbalı Belediyesi’nden önce bir de Tepeköy Belediyesi vardı. Torbalı’da belediyeciliğin başlangıcı amblemdeki 1927’den daha önceydi. İyi de ne zaman? O gün için 1908-1912 aralığına sıkıştırmıştık Tepeköy Belediyesi’nin kuruluş tarihini. Ama tam belirleyememiştik. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde de buna dair bir belgeye rastlanmıyordu. Yine de 2013 yılında Necat Çetin ve Nazmi Kızıl ile ortak yazdığımız ve İbrahim Özkaya’nın editörlüğünde yayınlanan kitapta Torbalı’da Tepeköy Belediyesi adıyla bir belediyenin II. Meşrutiyet Dönemi’nde kurulduğunu yazabildim. 

Sonradan ulaştığım bir başka kaynak olan “İzmir Vilayeti 1926 Senesi İstatistiki”ne göre 1926 yılında Tepeköy Belediyesi hâlâ faaliyetteydi. 1865 nüfusu olan belediyenin yıllık geliri 19.827 liraydı. Ama bilgiler bunlardan öteye geçmiyordu.

Sonra 1927-28 İzmir Vilayeti Salnamesi’ne ulaştım. Bu kaynakta verilen bilgilere göre Tepeköy Belediyesi’nin son yılı olması gereken 1927’de durumu (günümüz Türkçesiyle) şöyleydi:

“Tepeköy Belediyesi”nin 1927 yılı geliri 36.491 lira, gideri de 36,491 liradır.

1927 yılında;

220 metre uzunluğunda şose tamir edilmiştir.

40 bina inşaatına, 26 bina tamiratına ruhsat verilmiştir.

Kârgir bir katlı beş dükkan, bir fabrika, bir de bir katlı betonarme fabrika yapılmıştır.

Hayvan pazarında 69 beygir ve kısrak, 712 merkep, 92 dana ve öküz, 8 manda, 1 deve, 13 katır satılmış,

Mezbahasında 1200 kuzu, 175 koyun, 500 oğlak, 30 keçi, 112 dana, 200 sığır kesilmiştir.

278 kilo ekmeğe kurallara uygun üretilmediği ve gramajı eksik olduğu için el konulmuş, çeşitli esnaf cezalandırılarak 127, 50 liralık ceza geliri elde edilmiştir.

Belediye bir süpürge arabası, bir sulama arabası, bir el arabası ve beygirle kasabanın temizliğini sağlamaktadır.

İtfaiye için araba üzerinde bir emme-basma tulumba vardır.

Sokaklar 40 elektrik lambasıyla aydınlatılmaktadır. Su ve lağım teşkilâtı yoktur.

Aslanlar yolu üzerinde 48.000 m2 büyük bir mezarlık vardır.

Belediyeye 4 kamyonet ve 50 yük arabası kayıtlıdır. Belediye bunlardan bir yılda 543,75 lira resim (harç/vergi) almıştır.”

“1927 yılında Tepeköy Belediyesi bir buz fabrikası, bir de elektrik tesisatı yapmış, kasaba elektrikle aydınlatılmıştır. Ayrıca yedi tane modern kasap dükkanı yapılmıştır” (s. 177- 179).

Görüldüğü üzere Tepeköy Belediyesi son yılında oldukça faaldi. Hatta ilçeye elektriği bile bu belediye yapmıştı. Peki sonra ne oldu?

Henüz netleştiremedim. Belgelendiremedim. Ama sanıyorum ki 1926’da Torbalı nahiyesi kazaya yani ilçeye dönüştürüldükten sonra kazanın adıyla belediyenin adının aynı olması daha uygun görüldü ve Tepeköy Belediyesi’nin adı Torbalı Belediyesi’ne dönüştürüldü.

Öte yandan, yukarıda belirttiğim gibi uzun yıllar Tepeköy Belediyesi’nin kuruluş tarihiyle ilgili net bir bilgiye ulaşamamıştım. Taa ki üç ay öncesine kadar… Uzun yıllar süren çabalarım nihayet sonuç verdi. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nde Tepeköy Belediyesi’nin kuruluşu ile ilgili bazı belgeler tespit ettim ve emekli Arşiv Uzmanı Muzaffer Çetin ağabeyim sayesinde de hızlıca ulaşabildim.

 O dönemde İzmir, Aydın, Denizli, Saruhan (Manisa) ve Menteşe (Muğla) sancaklarını kapsayan Aydın Valiliği ile Maliye Nezareti arasındaki yazışmalara göre Tepeköy’de bir belediye kurulması Tepeköy halkının verdiği bir dilekçe sonucunda gerçekleşmiştir. Karar Vilâyet İdare Meclisi tarafından alınmış ve ayrıca o zamana kadar Tepeköy’de Emlak-ı Emiriye Müdüriyeti (Milli Emlâk) tarafından toplanan pazar vergisinin Rumi 1327 yılının başından itibaren (Mart-1911) yeni kurulan Tepeköy Belediyesi tarafından toplanmasına karar verilmiştir. Yazışmalar Ocak-Mart 1911 tarihlidir. Bu belgelerden birinde günümüz Türkçesiyle şöyle denilmektedir (ML_EEM__00835_00045_001_001):

“[Aydın Valiliğinden Maliye Bakanlığına]

İzmir’e bağlı Torbalı nahiyesinin Tepeköy köyünde yerel halk tarafından verilen dilekçe üzerine bir belediye kurulmuştur. Tepeköy’de eskiden beri kurulmakta olan pazar vergisi şimdiye kadar Millî Emlâk idaresi tarafından toplanıyordu. Ancak orada bir belediyenin kurulması sonrasında adı geçen verginin, gelir getirmek üzere usulen belediyeye bırakılması ve Rumi 1327 (Miladi 1911-12) yılının başından itibaren belediyenin bu vergiyi alabilmesi Vilayet İdare Meclisi tarafından kararlaştırılmıştır. Durum Torbalı [Nahiye] Müdürlüğüne ve Vilayet Millî Emlâk Müdürlüğüne bildirilmiş ve uygulamaya başlanmıştır. Emir ve ferman, emir sahibi kimselerindir.

                                                                                                         Aydın Valisi

                                                                                                            (Mühür)”

Bu belgelere ulaştıktan sonra işim biraz daha kolaylaşmıştı. İzmir’deki gazete arşivlerinde yaptığım çalışma sonrasında da Tepeköy’de bir belediye kurulmasına karar verildiği haberine ulaştım. Ahenk gazetesindeki haber, günümüzde kullandığımız takvimle 6 Ocak 1911 tarihli. Günümüz diliyle şöyle deniyor:

“Bir çok kamu malının yönetim yeri olan Torbalı nahiyesinin Tepeköy köyü son yıllarda gelişip büyüyerek köy görünümünden kasaba hal ve seviyesine yükselmiştir. Temizlik, sağlık ve diğer belediye hizmetleriyle ilgilenmek üzere adı geçen yerde bir belediye dairesinin kurulmasına Vilâyet Yönetim Kurulu (Meclis-i İdare-i Vilâyet) tarafından karar verilmiştir”.

Bu bilgi ve belgeler doğrultusunda Torbalı’da belediyeciliğin başlangıcı ve Tepeköy Belediyesi hakkındaki bilgilerimiz biraz daha netleşmiş oluyor. Ama görüldüğü üzere daha üzerine gidilmesi, aydınlatılması gereken konular mevcut. Bugün için hâlâ Tepeköy Belediyesi’nin Torbalı Belediyesi’ne dönüşümü, Torbalı’daki belediyeciliğin gelişimi ve faaliyetleri, hatta geçmişte şehrimize hizmet eden belediye başkanlarının büyük bir kısmı muamma olarak kalmaya devam ediyor. Yine de bardağın dolu tarafından bakalım. Özellikle son yirmi yılda kentimizin tarihinin aydınlatılmasında oldukça iyi mesafe kaydettik. Önümüzdeki yıllarda da gereken ilgi ve özeni gösterirsek çalışmaların sağlıklı bir zeminde ilerlememesi için hiçbir sebep yok. İnanıyorum ki bir on yıl sonra Torbalı’nın tarihinin aydınlatılmasında ve anlatılmasında daha da ilerlemiş olacağız.